Pravno, Mesec ne bi mogla da “prisvoji” nijedna država, ali šta se dešava sa njegovim resursima u kontekstu sporazuma koji su napravljeni u poslednjih nekoliko decenija?
Henaro Vega ime je čileanskog advokata i pesnika, poreklom iz grada Talke (udaljenog 255 kilometara od prestonice), koji je jednog dana 1954., ponosno izašao iz notarske kancelarije sa dokumentom koji tvrdi da je on vlasnika Meseca. Slično tome, Amerikanac po imenu Denis Houp od 1980. godine prodaje parcele na Mesecu, Marsu, Merkuru i drugim nebeskim telima.
Iako su ciljevi spomenutih ljudi bili različiti, oba su uključena u kontraverzu koja interesuje mnoge: kome pripada Mesec?
Takozvana svemirska trka koja se dogodila između 1955. i 1975. godine, zajedno sa zaprepašćenjem stanovnika Zemlje zbog sletanja čoveka na Mesec, ukazuje na kontekst pokušaja da se preuzme naš prirodni satelit. Međutim, istina je da ovaj, kao i ostali elementi svemira, ne mogu pripadati nikome. Mada kada je reč o njihovim resursima, odgovor na pitanje nije više tako jasno definisan.
Da bismo ovo razumeli, moramo da se vratimo u 1967., dve godine pre nego što je Nil Armstrong ušao u istoriju postavljanjem zastave Sjedinjenih Država na Mesec.
U scenariju u kom su velike sile obelodanile svoje namere da istraže prirodni satelit, UN je bio taj koji je predvideo i izradio Ugovor o svemiru u kom je jasno rečeno: “Svemirski prostor, uključujući Mesec i druga nebeska tela, ne može biti predmet nacionalnog prisvajanja na osnovu prava na suverenitet, korišćenje i okupaciju, ili na bilo koji drugi način.”
Što se tiče zastave postavljene na lunarnu teritoriju, Huan Manuel de Faraminjan Gilbert, profesor emeritus na Univerzitetu u Haenu i ko-direktor Кatedre za vazduhoplovstvo i astronomske studije Astrondalus, objašnjava za National Geographic da: “u ovom slučaju, to je bio simboličan gest prilikom dolaska, na isti način na koji oni koji se popnu na Everest mogu postaviti zastavu na njegov vrh, ali to ne znači da govorimo o ostvarivanju suvereniteta.”
Nakon ovog istorijskog događaja – koji se periodično ponavljao do 1972. godine – interesovanje za istraživanje Meseca nije prestalo, već upravo suprotno. Pošto konačno imamo tehnološke resurse za pristup Mesecu, misije kao što je Čang’e, Кineske nacionalne svemirske administracije (CNSA), potvrdila je prisustvo prirodnih resursa poput vode na lunarnom terenu, kao i moguće postojanje silicijuma, gvožđa i titanijuma, što otvara nove mogućnosti za nacije koje vode istraživanje svemira.
Niko ne može da “prisvoji” Mesec, ali šta je sa njegovim resursima?
U vreme kada je sastavljan Ugovor o svemiru, problemi u vezi sa izvlačenjem ili korišćenjem resursa sa Meseca bili su gotovo nepoznati, tako da ovaj aspekt nije precizno obrađen u dokumentu. Ali ovo je bio samo prvi od “pet međunarodnih ugovora koji se odnose na kosmičke aktivnosti”.
Godinama kasnije, 1979., objavljen je Sporazum o Mesecu, koji je uneo zbrku jer je u pitanju kopija Sporazuma o svemiru iz 1967. godine, osim člana 11., koji predstavlja veliku grešku, kada se kaže da ‘Mesec i njegov prirodni resursi predstavljaju zajedničko nasleđe čovečanstva'”, ističe Elisa Gonzalez Fereiro, predsednica Španskog udruženja za vazduhoplovstvo i svemirsko pravo.
“Član 11., sporazuma iz 1979. predviđa da, kada međunarodni režim eksploatacije resursa bude odobren, onda može doći do podele među državama potpisnicama, uzimajući u obzir i zemlje u razvoju…”, naglašava Gonzales.
Dok Sporazum o svemiru govori o “interesu čovečanstva”, Sporazum o Mesecu govori o “zajedničkom nasleđu čovečanstva”, i iako nijedan od ovih koncepata u praksi ne uspeva da ograniči dinamiku eksploatacije, drugi predstavlja prepreku za interese određenih država ili kompanija koje već spekulišu o tome, na primer, kako bi lunarno rudarenje moglo da funkcioniše.
Nova era istraživanja je počela
2023. godina je bila puna primera koji dokazuju namere svetskih sila, da koriste Mesec kao kratkoročno mesto za sletanje i istraživanje. Pet misija je bilo usmereno – neke bez uspeha – na naš satelit ove godine.
Ovi događaji su nezvanično kršteni kao “nova svemirska trka”, što nesumnjivo privlači interesovanje javnosti kao ono koje je vladalo u periodu od 1955. do 1975. godine. U tom smislu, NASA je 2020. godine izdala sporazum Artemis, dokument u kom su SAD uspostavile skup praktičnih principa za vođenje saradnji u istraživanju svemira među nacijama.
“Moramo uzeti u obzir da države potpisnice Artemidinog sporazuma nisu potpisnice sporazuma o Mesecu”, ukazuje Huan Manuel de Faraminjan. “Ali moram reći, i to je moje lično mišljenje, da je Artemis sporazum postao prečica za izbegavanje ideja o zajedničkom nasleđu čovečanstva, ako bi se otvorio put da i države i kompanije lakše pristupe resursima na Mesec”, dodaje on.
U slučaju Sporazuma o svemiru iz 1967. godine, princip nenacionalne aproprijacije ne utiče na vlasništvo nad izvučenim resursima , tako da trenutni ambiciozni planovi istraživanja svemira ostaju “u veoma dvosmislenom polju pravnog tumačenja”.